Μυρσίνη Ζορμπά: η γυναίκα με όραμα τον πολιτισμό της καθημερινότητας, με το βιβλίο και τις βιβλιοθήκες εγγύηση ανάπτυξης

 

Ένας χρόνος συμπληρώνεται σήμερα που έφυγε από τη ζωή η Μυρσίνη Ζορμπά, η γυναίκα που τίμησε τα γράμματα, τον πολιτισμό, το βιβλίο και τις βιβλιοθήκες με μεράκι και διαρκή εγρήγορση. Δυστυχώς, ενώ είχα ετοιμάσει αμέσως μετά τον θάνατό της ένα κείμενο για ανάρτηση, δικές μου δυσκολίες ανέβαλαν την ολοκλήρωση και δημοσιοποίησή του. Έτσι, παραθέτω το κείμενο που είχα ετοιμάσει πέρσι, τον Απρίλιο του 2023, και στη συνέχεια συμπληρώνω με λίγα από τα πολλά που θα ήθελα να γράψω.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

Δεν είναι πια στη ζωή η Μυρσίνη Ζορμπά, η γυναίκα που πάλευε με όλο της το είναι για τον πολιτισμό, τον πολιτισμό για τον καθένα, τον πολιτισμό της καθημερινότητας, που ήταν και όραμά της όταν ήταν υπουργός Πολιτισμού στην κυβέρνηση Σύριζα. Φτωχότερος ο κόσμος μας!

«Αν δεν μπορέσουμε να έχουμε τον πολιτισμό στην καθημερινή μας ζωή, στην πραγματικότητα είμαστε απομακρυσμένοι και από τα άλλα [...] πρέπει να μπαίνουμε στους χώρους πολιτισμού και να βγαίνουμε διαφορετικοί, διαφορετικοί στην καθημερινή συμπεριφορά, στη νοοτροπία, στη σκέψη μας», έλεγε στη συνέντευξη που έδινε ως Υπουργός Πολιτισμού στην εκπομπή Άλλη διάσταση της ΕΡΤ στον Κώστα Αρβανίτη και τη Φωτεινή Λαμπρίδη.

Ήταν η γυναίκα που ονειρεύτηκε κι έκανε πράξη έναν φορέα βιβλίου για τη χώρα μας, το ΕΚΕΒΙ, που κατάργησε η Κυβέρνηση Σαμαρά το 2013 και που πάλι εκείνη, ως Υπουργός Πολιτισμού, έβαλε τα θεμέλια να ξαναδημιουργήσει μα δεν πρόλαβε. Η δημόσια διαβούλευση για το νομοσχέδιο που όριζε τη δημιουργία του νέου Οργανισμού Βιβλίου είχε ολοκληρωθεί στις 12 Απριλίου του 2019, οι εκλογές την πρόλαβαν και δεν τα κατάφερε να ολοκληρώσει το όραμά της, η κυβέρνηση Μητσοτάκη δεν έκανε τίποτα, η αρμόδια υπουργός κυρία Μενδώνη είχε δηλώσει από πολύ νωρίς ότι δεν συμφωνεί με το νομοσχέδιο και θα το αλλάξει (πρωτότυπο, η συνέχεια του κράτους πάει περίπατο), βέβαια δεν έγινε τίποτα εδώ και τέσσερα χρόνια...*
Φτωχότερος ο κόσμος μας!

Η Μυρσίνη Ζορμπά ήταν μια στοχάστρια, φαίνεται στον λόγο της, στα βιβλία της, αλλά και στη μεγάλη τιμή που της έκανε το Πανεπιστήμιο της Ρώμης να δώσει το όνομά της στο Εργαστήριο Νεοελληνικών Σπουδών.
Φτωχότερος ο κόσμος μας! 

Σήμερα θα περιοριστώ ν' αναφερθώ στην Πρωτοβουλία για ένα Δίκτυο Βιβλιοθηκών που ξεκίνησε από τη Μυρσίνη Ζορμπά το 2021 και αγκαλιάστηκε από μεγάλο αριθμό ανθρώπων του βιβλίου, των βιβλιοθηκών και φίλων τους. 

Η αρχή έγινε με άρθρο των Αντώνη Λιάκου και Μυρσίνης Ζορμπά με τίτλο «Ανάπτυξη χωρίς βιβλιοθήκες;» (Εφημερίδα των Συντακτών, 10 Ιανουαρίου 2021), στο οποίο αναγνωρίζουν τις βιβλιοθήκες ως απαραίτητα στοιχεία παιδείας και πολιτισμού μιας κοινωνίας.

Σχολεία χωρίς βιβλιοθήκες σημαίνει αφυδατωμένη και σχολαστική εκπαίδευση. Ο πολιτισμός χωρίς ένα δίκτυο από πολιτισμικές κυψέλες, που αναπτύσσονται στις τοπικές βιβλιοθήκες σε όλη τη χώρα, σημαίνει φωτισμένη βιτρίνα χωρίς περιεχόμενο. Μπορεί ο κόσμος να περνά από τον έντυπο στον διαδικτυακό λόγο, αλλά κάθε εποχή χτίζεται ακουμπώντας πάνω στην προηγούμενη, αλλιώς πέφτει στο κενό χάνοντας και το επόμενο τρένο.

Η βιβλιοθήκη δεν είναι αποθήκη βιβλίων. Είναι προπαντός σχέση ανάμεσα στα βιβλία και τους αναγνώστες. Σχέση που διαμεσολαβείται από βιβλιοθηκονόμους που προσανατολίζουν και τους μαθητές και τους χρήστες στους λαβυρίνθους της γνώσης. Σχέση ανάμεσα στους αναγνώστες που μαθαίνουν ο ένας από τον άλλο. Είναι κοινότητα αναζητήσεων, συζητήσεων και δραστηριοτήτων.

Με τα παραπάνω λόγια αρχίζουν το κείμενό τους για να συνεχίσουν με τη διατύπωση της ανάγκης για τη δημιουργία ενός Δικτύου Βιβλιοθηκών-Κέντρων Πολιτισμού σε πανελλαδική κλίμακα 

που θα λειτουργεί προσφέροντας την υποδομή πάνω στην οποία να ακουμπούν οι ανάγκες για πληροφόρηση, επικοινωνία, εκπαιδευτική και πολιτισμική ανάπτυξη χωρίς περιορισμούς

και που θα συνδέει εκπαίδευση και πολιτισμό, που θα δημιουργεί κοινότητες ενδιαφερόντων, ένα πλέγμα γνώσης και πολιτισμού που

θα έπρεπε να αποτελεί και την βασική εγγύηση ενός εθνικού σχεδίου ανάπτυξης.

Η κατάσταση των ελληνικών βιβλιοθηκών όπως δίνεται από τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ 2002-2020 και δημοσιεύονται στο κείμενο της Πρωτοβουλίας (Φεβρουάριος 2021)

Με βάση το παραπάνω, περισσότεροι από 60 συγγραφείς, εκδότες, μεταφραστές, βιβλιοθηκονόμοι, πανεπιστημιακοί και άλλοι συνυπογράφουν κείμενο της Πρωτοβουλίας για ένα Δίκτυο Βιβλιοθηκών (σε μορφή pdf το έχω ανεβάσει εδώ). Στο κείμενο οι υπογράφοντες υποστηρίζουν ότι ένα Δίκτυο Βιβλιοθηκών-Κέντρων Πολιτισμού μπορεί να εξασφαλίζει τους μοναδικούς δημόσιους χώρους και να λειτουργεί:

-ως θεσμός δια βίου μάθησης και κατάρτισης. Οι βιβλιοθήκες είναι οι πλέον "εμπιστεύσιμοι" φορείς, καθώς ενήλικες με ζητήματα γραμματισμού (βασικού ή και ψηφιακού) καταφεύγουν ευκολότερα σε μία βιβλιοθήκη.

- ως αστερισμός κέντρων τεκμηρίωσης και αρχείων της τοπικής πολιτιστικής, καλλιτεχνικής, κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας και δραστηριότητας. Η αξιοποίηση τους μπορεί να προσφέρει τη  δυνατότητα  καταγραφής της προφορικής τοπικής ιστορίας, αναπτυξιακές προοπτικές, καθώς και να διευκολύνει την πρόσβαση σε αυτές.

- ως δυναμική συνεργασία με άλλες δομές και θεσμούς της κοινότητας (ΚΑΠΗ, παιδικοί σταθμοί, ΜΚΟ της περιοχής, ωδεία, εργαστήρια τέχνης κλπ) και κοινωνική υποστήριξη ιδιαίτερα ευαίσθητων χώρων, όπως είναι οι φυλακές (βιβλιοθήκες φυλακών), τα νοσοκομεία (βιβλιοθήκες συνοδών και ασθενών), τα γηροκομεία, τα ιδρύματα. 

Σημειώνεται επίσης ότι:

Η ενσωμάτωση της λειτουργίας των υποδομών αυτών και του ανθρώπινου δυναμικού τους στις καθημερινές λειτουργίες της κοινότητας, των μικρών και μεγάλων πόλεων και περιοχών, θα μεγιστοποιήσει την εκπαιδευτική και πολιτισμική τους αξία προς όφελος του δημοσίου συμφέροντος.

Η εικόνα από τη σελίδα της Πρωτοβουλίας στο Facebook

Η Πρωτοβουλία απέκτησε υπόσταση, είχαμε τακτικές διαδικτυακές συναντήσεις τις οποίες συντόνιζε ο Μιχάλης Καλαμαράς μαζί με βιβλιοθηκονόμους, ενώ όλες οι δράσεις δημοσιοποιούνταν στη σελίδα της Πρωτοβουλίας στο Facebook, κάποιες από τις οποίες αναφέρω επιγραμματικά παρακάτω:

Στις 14 Απριλίου 2021 πραγματοποιήθηκε η συζήτηση με θέμα  «Η ανάγκη Δικτύου Βιβλιοθηκών και το Ταμείο Ανάκαμψης». Μίλησαν βιβλιοθηκονόμοι, εκδότες, συγγραφείς και άλλοι άνθρωποι του βιβλίου, και η Μυρσίνη (μετά το 2:06'), τόνισε με έμφαση ότι τα κονδύλια που δίνονται από το Ταμείο Ανάκαμψης είναι μια ευκαιρία που δεν πρέπει να χαθεί.

Η Μυρσίνη Ζορμπά κατά τη συζήτηση της Πρωτοβουλίας Βιβλιοθηκών για τις δυνατότητες του ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας

 

Η Μυρσίνη Ζορμπά έβλεπε το Ταμείο Ανάκαμψης ως την καλύτερη ευκαιρία για τη δημιουργία ενός Δικτύου Βιβλιοθηκών-Κέντρων Πολιτισμού, κάτι όμως που δεν συμβάδιζε με την κυβερνητική πολιτική ούτε την πολιτική των Υπουργείων Παιδείας και Πολιτισμού αυτά τα τέσσερα χρόνια, και αυτό φαίνεται από την παντελή απουσία πολιτικής βιβλιοθηκών (και βιβλίου), από την ουσιαστική (ή και φυσική;) ανυπαρξία του Γενικού Συμβουλίου Βιβλιοθηκών και από τις διαδικασίες που ακολουθήθηκαν για το έργο της Εθνικής Βιβλιοθήκης (όπου άλλαξαν τις προτεραιότητες όπως τις είχε θέσει η ίδια η Βιβλιοθήκη και ο οραματικός Γενικός Διευθυντής της, πρόσφατα χαμένος κι αυτός, Φίλιππος Τσιμπόγλου και όπου χωρίς καμιά συζήτηση και κανένα προφανή λόγο ανέθεσαν το έργο στο Τεχνικό Επιμελητήριο!).

 

Από τη συζήτηση που διοργάνωσε η Πρωτοβουλία για τις παιδικές και εφηβικές βιβλιοθήκες στη μνήμη Έλγκας Καββαδία στις 9 Δεκεμβρίου 2021

Στις 9 Δεκεμβρίου 2021 πραγματοποιήθηκε η διαδικτυακή συζήτηση για τις παιδικές και εφηβικές βιβλιοθήκες με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Παιδιού και στη μνήμη της Έλγκας Χατζοπούλου-Καββαδία. Είχε προηγηθεί στις 22 Νοεμβρίου μια εξίσου ενδιαφέρουσα και επιτυχημένη συζήτηση με θέμα «Λέσχες ανάγνωσης και Βιβλιοθήκες». Όλα τα υλικά των συναντήσεων έχουν αναρτηθεί στη σελίδα στο Facebook. Δυστυχώς, το εγχείρημα δεν συνεχίστηκε, δεν βοήθησε η ταχεία επιδείνωση της υγείας της, φάνηκε όμως ότι κι εμείς είχαμε αδυναμία να θεμελιώσουμε και να υποστηρίξουμε μια πρόταση συνέχειας του έργου. Ήταν όμως μια χρήσιμη εμπειρία κι έδωσε καλές ευκαιρίες να τεθούν ζητήματα και να έρθουν κοντά άνθρωποι του βιβλίου, των βιβλιοθηκών και φίλων τους.

Το σήμα της Πρωτοβουλίας για ένα Δίκτυο Βιβλιοθηκών

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 

Για να μη μακρηγορήσω, δεν θα πω άλλα για τη Μυρσίνη Ζορμπά και για τα βιβλία της «Πολιτική του πολιτισμού: Ευρώπη και Ελλάδα στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα» και «Ανδρέας Παπανδρέου: Πολιτισμικό πορτρέτο» που είχα διαβάσει όταν εκδόθηκαν, θα παραθέσω όμως κάποιες ποιητικές σκέψεις της από το «Ημερολόγιο του τέλους» όπως επιγράφεται το τελευταίο κεφάλαιο από το βιβλίο που κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 2023 με τίτλο «Σημειώσεις από την εποχή των προσδοκιών» (εκδ. Πόλις, με εισαγωγή και επιμέλεια από τον σύντροφό της και ιστορικό Αντώνη Λιάκο).

 

Τόση άνοιξη

πώς να κρατηθώ αμέτοχη 

πώς να αδικήσω τις παπαρούνες, ανταποδίδοντας

     σε άσπρο μαύρο

τα κίτρινα ράμφη των αρσενικών κοτσυφιών σαν θηλυκά

τις μηλιές, τις λεμονιές, κάνοντας οικονομία στο άρωμα.

Μετράω τα πενηνταράκια μου, τις τρύπιες δεκάρες

ξεχασμένες στην τσέπη ενός ευτυχισμένου παλτού

μήπως και φτάνουν να αγοράσω μια εφήμερη μετοχή.

[...]

 

 Και στην τελευταία σελίδα, με ημερομηνία 19.1.23, διαβάζουμε:

Το φαγητό, το διάβασμα, ο καιρός έξω από το παράθυρο, τα ωραία λουλούδια, οι φίλοι, οι επικοινωνίες, οι συζητήσεις, τα ενδιαφέροντα πάνω απ' όλα, η δύναμη των ιδεών που δεν σταματάει να υπάρχει και που καταφέρνει να εξακτινωθεί πέρα από τον χρόνο.

Έτσι νικούσε τον φόβο της ανυπαρξίας, που ήταν πια κοντά, μόλις τρεις μήνες της είχαν απομείνει. Όμως, η ανυπαρξία της ύλης δεν εξαφανίζει την ύπαρξη του λόγου, του πνεύματος, της σπουδαίας παρακαταθήκης που άφησε. Για μένα, με το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, και παρά τα όσα τυχόν προβλήματα προέκυψαν στην πορεία, έδωσε ορατότητα στο βιβλίο, στην ανάγνωση, στις λέσχες ανάγνωσης, στις βιβλιοθήκες, η Μυρσίνη Ζορμπά οραματίστηκε πολιτική βιβλίου. Σήμερα τι υπάρχει; * 

 

 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

 

Σημείωση

 

* Αν και στο περσινό κείμενο αναφέρω ότι η κ. Μενδώνη δεν είχε κάνει τίποτα για έναν Οργανισμό Βιβλίου (και πράγματι έτσι ήταν), μόλις πρόσφατα (και μετά από πέντε χρόνια στην Κυβέρνηση) έδωσε στη δημοσιότητα για διαβούλευση σχέδιο για την ίδρυση Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού, που θα είναι Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, στη θέση του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού και που βασικό σκοπό θα έχει την εξωτερική πολιτιστική πολιτική. Συνοπτικά, μπορώ να παρατηρήσω ότι δεν έχει καμιά σχέση με το εύρος δράσεων του ΕΚΕΒΙ και δεν δίνει καμιά σιγουριά για το τι ακριβώς θέλουν να κάνουν. Κι, επίσης,  υπάρχουν πολλά ερωτήματα. Γιατί όχι Ίδρυμα Βιβλίου; Γιατί μόνο το Υπ. Πολιτισμού έχει λόγο; Γιατί λείπουν οι βιβλιοθήκες και οι βιβλιοθηκονόμοι από την εκπροσώπηση; Γιατί λείπουν οι εκπαιδευτικοί; Τι θα γίνει με το εξαφανισμένο έργο του ΕΚΕΒΙ;

Τα νιάτα θέλουν Άνοιξη

 Τα νιάτα πρέπει να γελούν και να χαίρονται με πάθος.
Αλλοίμονο στο χρόνο που δεν έχει άνοιξη.

                                                                         Μονταίν

Σκαλίζοντας τα κιτάπια μου από το παρελθόν, ανακάλυψα ένα «Καλλιτεχνικό ημερολόγιο αναπήρων καλλιτεχνών» του 1974. Μια σελίδα του είχε το παραπάνω μότο από τον Μονταίνιο όπως γράφει. Δεν έχω πρόχειρα τα γραφτά του σπουδαίου Γάλλου δοκιμιογράφου (για τον οποίο συνιστώ επίσης τη συγκλονιστική βιογραφία του από τον Στέφαν Τσβάιχ που αξίζει να διαβαστεί), αλλά σημασία έχει το περιεχόμενο και ο καλλιτέχνης του έργου στην ίδια σελίδα. Πρόκειται για τον J. Singer από το Ισραήλ, για τον οποίο δεν κατάφερα να βρω πληροφορίες (ανακτάται κυρίως ο Πολωνοεβραίος συγγραφέας Israel Joshua Singer, αδελφός του πολύ γνωστού και εξαιρετικού Isaac Bashevis Singer). Ποιος ξέρει αν ο καλλιτέχνης εκείνος ζει, ποιος ξέρει πώς βλέπει ή θα 'βλεπε τη στάση της χώρας του απέναντι στον λαό των Παλαιστινίων, στα νιάτα που δεν χαίρονται την Άνοιξη, στα χιλιάδες παιδιά που δεν την πρόλαβαν.

Και μου 'ρχονται οι στίχοι του Γιάννη Στίγκα από την τελευταία ποιητική συλλογή του Sonderkommando:

Κατά τ' άλλα βαριόμαστε
εδώ κάτω
ο Χρόνος είναι χειροκίνητος
γυρνάμε τον τροχό για τον Τροχό
και συνθλίβουμε
τούτη την Άνοιξη
κλείνοντας το μάτι στην επόμενη
...
αγαπήσαμε τη φύση
για τους λάθος λόγους
...
Αλλά
για να δύει ο ήλιος
κάτι θα ξέρει.

Και συμπληρώνει πιο κάτω:

Παλιά οι νύχτες παίζαν τον γιατρό
και τώρα τον χασάπη
...

Περιμένοντας την «ανθρωπιστική» βοήθεια που δεν έρχεται... (Πηγή: Ηνωμένα Έθνη)

Κι όσο γλυτώνουν το μαχαίρι τα παιδιά, πεθαίνουν από την πείνα!  

Ανθρωπότητα συνέχισε να κλείνεις τ' αυτιά και τα μάτια σου. Στον 21ο αιώνα πίσω ολοταχώς!

Κι εμείς εδώ, ας συνεχίζουμε να μην καταλαβαίνουμε  τι γίνεται γύρω μας, στη γειτονιά μας, να' ναι καλά τα όπλα, η «άμυνα» και η «ετοιμοπόλεμη», τάχα μου πατριωτική, στάση μας. Κρίμα, δεν μας αξίζει!

Ω αγαπημένη Βαγγελή, έβγα στο παραθύρι: Κώστας Κρυστάλλης

Ω αγαπημένη Βαγγελή,
έβγα στο παραθύρι
κι άκου την πατινάδα μου
κι άκου τον ταμπουρά μου.

[...]

Ω Βαγγελή τριαντάφυλλο
πανώρηο αν θες να γένεις,
θα γένω πεταλούδα εγώ
και θε να σε φιλήσω.

[...]

Ω Βαγγελή, βαλανιδιά
στο λόγγο αν θα να γένεις,
εγώ θα γένω κίσσερας
και θα να σ' αγκαλιάσω.

Με την ευκαιρία της ημέρας που γιορτάζουν οι Ευαγγελίες και οι Βαγγέληδες, θυμήθηκα το ποίημα του Κώστα Κρυστάλλη «Βαγγελή». Βαγγέλης ο ένας γιος μου και Βαγγελή η γιαγιά του, από την Καρδίτσα, έτσι έγραφε η ταυτότητά της. Και ο Κρυστάλλης, ο πιο αγαπημένος μου ποιητής στα μαθητικά χρόνια, είχε φτιάξει τετράστιχα που τραγουδούσε ο νέος στην αγαπημένη του Βαγγελή. Το όνομα σ' αυτή τη μορφή συναντιέται στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Λίγα στιχάκια αντέγραψα εδώ, όλο το ποίημα είναι στην εικόνα, όπως έχει δημοσιευτεί στα «Άπαντα Κρυστάλλη» που κυκλοφόρησαν το 1960 από τον εκδοτικό οίκο Βιβλιοαθηναϊκή (με επιμέλεια, πρόλογο και εισαγωγή του Γιώργου Βαλέτα). Το είχα αποκτήσει το 1969 (ίσως δεν θα το θυμόμουν αν από πάντα δεν συνήθιζα να σημειώνω στη σελίδα τίτλου την ημερομηνία).

Το εξώφυλλο των Απάντων Κρυστάλλη (είχα γράψει και εδώ)

 

 

 

 

Ω Βαγγελή πετούμενο
πουλί στ' αγέρι αν γένεις,
εγώ θα γένω κυνηγός
θα να σε κυνηγήσω.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 

Σημείωση

Για τον Βαγγέλη και την Ευαγγελία, ενδιαφέρουσες πληροφορίες έχει αναρτήσει σήμερα ο Νίκος Σαραντάκος στο ιστολόγιό του.

Ημερολόγιο πολέμου κρατά η Άνοιξη: Τζενίν, από την Ετέλ Αντνάν

κι η νύχτα αρνήθηκε να βρέξει πάνω στα κεφάλια των αρνιών, κι είδαμε την αστραπή να αναμειγνύεται με τα σύγνεφα τα ψωμωμένα απ΄το αίμα και τα δάκρυα, και η ύλη βάλθηκε να ομιλεί κατευθείαν στους νεκρούς, που είχαν πάψει ν' ακούν, κι οι λαοί, απ' την άλλη, δεν είχαν πλέον φωνή, κι εμείς περπατήσαμε μέσα στα βάτα, στ' αγκάθια και στις τσουκνίδες, και τα μάτια μας εξάντλησαν το λεξιλόγιο του ζόφου

Από το συγκλονιστικό ποίημα -πεζό ποίημα- της Ετέλ Αντνάν που έγραψε μετά τη μάχη της Τζενίν το 2002, τότε που ο ισραηλινός στρατός κατέλαβε τον προσφυγικό καταυλισμό της πόλης για 10 ημέρες, κατέστρεψε σπίτια, εκτόπισε το ένα τέταρτο από τους 16.000 κατοίκους του καταυλισμού, σκότωσε πάνω από 4.000 Παλαιστίνιους. Το ποίημα κυκλοφόρησε σε μια καλαίσθητη έκδοση από την Άγρα τον περασμένο Δεκέμβριο, σε μετάφραση Σπύρου Γιανναρά.

Σαβανώσαμε το θάνατο με μια πελώρια σημαία και τη θάψαμε έπειτα στον ομαδικό τάφο που ήταν άλλοτε η πόλη εκείνων που τρώγαν κάθε πρωί τα ξερά ψίχουλα της μνήμης. Δεν θα ξανατραβήξουμε ευθείες γραμμές, θα ζητήσουμε από την άνοιξη να κρατήσει ημερολόγιο πολέμου [...] Ετοιμάζεται συμπόσιο για τους νικηφόρους στρατηγούς. [...] Πιο πυκνά γίναν τα δάση, της νύχτας τα ζώα γεννούν τέρατα. Το κακό χτυπάει την πόρτα πριν την αυγή [...]

Το Άλογο ήταν το μνημείο - σύμβολο της πόλης για τη μάχη του 2002, έργο του Γερμανού καλλιτέχνη Thomas Kilpper. Το φθινόπωρο του 2023, 20 χρόνια μετά την ανέγερσή του, οι Ισραηλινοί το απομάκρυναν (πληροφορίες εδώ)

Ζούμε στην έναστρη περιφέρεια του εφιάλτη, που το κάλλος ετούτης της άνοιξης εντείνει, μιας άνοιξης όλο δέντρα λουλουδιασμένα, υγρά βουνά στεφανωμένα με διάφανα σύγνεφα [...] Τι απέγινε εκείνο το παρελθόν; Οι φονιάδες δεν σταματούν στη σάρκα. Στοχεύουν το αόρατο, που ήταν άλλοτε η δική μας ευτυχία. Στο μεταξύ το σύμπαν γερνάει [...] Η νύχτα αναρωτήθηκε αν θα 'ταν ηθικό να κρύβει τέτοια θηριωδία, και έπειτα πήρε την απόφασή της: Έμεινε μετέωρη ψηλά στον ουρανό, το έσχατο αγαθό των αδικημένων. [...] η Ιστορία, η τελευταία μας ψευδαίσθηση. Όταν έκανε κρύο στα μη ζεσταμένα σπίτια μας, ζεσταινόμασταν με τη μνήμη των προγόνων μας, [...] έριξαν ανάκατα παιδιά, γέρους και νιόπαντρους, νεκρούς ή ημιθανείς, σε τάφο ομαδικό, και παράχωσαν τα πάντα, κι όλα αυτά για να πουν στον κόσμο των νεκροζώντανων ότι δεν υπήρχαμε [...]

Τα παραπάνω είναι λίγα σκόρπια αποσπάσματα από ένα συγκλονιστικό κείμενο που λες είναι γραμμένο και για τους τωρινούς καιρούς που στη Γάζα κανείς «μεγάλος» δεν παρεμβαίνει να σταματήσει η γενοκτονία, που το σύμπαν γερνάει και κατατρώει τα ίδια τα σωθικά του, που σώθηκαν τα λόγια στο λεξιλόγιο του ζόφου, που η Ιστορία γίνεται ψευδαίσθηση κι μνήμη ξεθωριάζει, που η Άνοιξη χάνει το κάλλος της και κρατά ημερολόγιο πολέμου!

-----------------------------------------------------------------------------------------------

* Για την πόλη Τζενίν, διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο του βιβλίου:

Τζενίν. Μικρή πόλη στη Δυτική Όχθη του Ιορδάνη, εμβληματική της Παλαιστινιακής Αντίστασης. Πεδίο μάχης ήδη από το 1948 στη Νάκμπα (στα αραβικά, καταστροφή), τη βίαιη εκδίωξη των Παλαιστινίων από τις εστίες τους και την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ.
Ιδιαίτερα γνωστή από τη μάχη της Τζενίν το 2002, μετά την αποτυχία των συμφωνιών του Όσλο, στη διάρκεια της δεύτερης παλαιστινιακής Ιντιφάντα (στα αραβικά, εξέγερση), μια άνιση αλλά ηρωική σύγκρουση, που ο ιστορικός ηγέτης της Φατάχ και της παλαιστινιακής επανάστασης Γιασέρ Αραφάτ ονόμασε "νέα μάχη του Στάλινγκραντ". Τιμώντας τη μάχη του 2002, υψώθηκε στην Τζενίν παλαιστινιακό μνημείο των νεκρών μαχητών.
Διαχρονικά, κέντρο αντίστασης κατά της ισραηλινής κατοχής και του καθεστώτος απαρτχάιντ, ιδιαίτερα από μια πολυπληθή νέα γενιά, χωρίς μέλλον και χωρίς εμπιστοσύνη σε καμιά παραδοσιακή παλαιστινιακή ηγεσία, ισλαμική ή λαϊκή, η Τζενίν γνώρισε, πάλι το καλοκαίρι του 2023, μαζική εισβολή του ισραηλινού στρατού.
Μετά την επίθεση της Χαμάς στο Νότιο Ισραήλ, στις 7 Οκτωβρίου 2023, και το ξέσπασμα του νέου πολέμου και τους τρομερούς βομβαρδισμούς της Γάζας, οι επιθέσεις του ισραηλινού στρατού και των ένοπλων ακροδεξιών εποίκων επεκτάθηκαν και στη Δυτική Όχθη και στην Τζενίν, όπου και κατέστρεψαν το μνημείο της μάχης του 2002.

* Για την Ετέλ Αντνάν, αντιγράφω λίγα από το αυτί του βιβλίου:

Η Ετέλ Αντνάν (1925-2021) γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βηρυτό του Λιβάνου. Η μητέρα της ήταν Ελληνίδα από τη Σμύρνη και ο πατέρας της υψηλόβαθμος Οθωμανός αξιωματούχος από τη Δαμασκό. Σπούδασε φιλοσοφία στη Σορβόννη, το Μπέρκλεϋ και το Χάρβαρντ. Από το 1958 έως το 1972 δίδαξε φιλοσοφία. Έγινε ζωγράφος. Χάρη στη συμμετοχή της στο κίνημα των ποιητών ενάντια στον πόλεμο τού Βιετνάμ, άρχισε να γράφει ποιήματα και έγινε, σύμφωνα με τα λόγια της, «μια Αμερικανίδα ποιήτρια». Το 1972 επέστρεψε στη Βηρυτό και εργάστηκε ως πολιτιστική συντάκτρια. Έμεινε στον Λίβανο ως το 1976. Το 1977 το πεζογράφημά της Sitt Marie-Rose δημοσιεύτηκε στο Παρίσι. Την ίδια χρονιά επέστρεψε στην Καλιφόρνια. Ποιήματά της έχουν μελοποιηθεί από σύγχρονους συνθέτες και έχουν παρουσιαστεί σε διεθνή φεστιβάλ. Έργα της για το θέατρο έχουν παρουσιαστεί σε όλο τον κόσμο. Μεταξύ άλλων, είχε γράψει για τον Αμερικανό σκηνοθέτη Bob Wilson το γαλλικό κείμενο της πολύγλωσσης όπεράς του Civil wars, το 1985. Το ποίημά της Τζενίν διασκευάστηκε και παρουσιάστηκε στο Θέατρο Άττις, στην Αθήνα, το 2006. Έργο της βασισμένο στο ποίημα To Be In a Time of War, με κείμενα του Heiner Muller, παραστάθηκε στο Forum Freies Theater στο Ντύσσελντορφ, το Βερολίνο και τη Βηρυτό το 2011. Συμμετείχε με το εικαστικό της έργο στη 13η documenta, στο Κάσσελ της Γερμανίας το 2012.

* Εικόνες από το βιβλίο
 

Το εξώφυλλο του βιβλίου είναι έργο της Ετέλ Αντνάν και έχει τίτλο «Βουνά». Η πρώτη εικόνα είναι ένα από τα σχέδια στο εσωτερικό του βιβλίου και έχουν γίνει από τον Αλγερινό καλλιτέχνη Ρασίντ Κοραϊτσί (Rachid Koraïchi).

 

Η Ετέλ Αντνάν (από το βιβλίο)

Η Χανιώτισσα ποιήτρια Ελένη Μαρινάκη

 

Δύσκολο πέταγμα η ποίηση

κι εγώ δεν άφηνα να ανοίξουν

                      τα φτερά μου.

 

Κρατούσα σκορπισμένα φύλλα

λαγούς μικρούς μες στο σαλόνι μου.

 

Έπαιζε μόνη της η μπάντα,

στις επετείους άνοιγα δειλά

                               τα μάτια

χωράφια με ελιές σκίαζαν

                             το καπέλο μου

μια κούνια με παρέδινε στο χάος.

[...]

τώρα, σε γέφυρες κουρνιάζω

σε ξεραμένους ποταμούς.

 

Να ΄χω κι εγώ

ένα δικό μου τίποτα.

 

(«Ταχυδακτυλουργός», από τη συλλογή Ο χρόνος τότε, Γαβριηλίδης 2013)

Μόνο η ποίηση

μαζεύει τη βροχή

στεγνώνει τις

σκιές για να περάσω

γέφυρες ρίχνει

να σωθώ.

Μόνο η ποίηση

ξέρει να με ισιώνει

όταν γέρνω,

να με κρατά

στα αβαθή,

να με βαφτίζει

στο βυθό

και να με ανασύρει

άβρεχτη.

(Απόσπασμα από το ποίημα «Όταν δεν ξέρω», συλλογή Σε ξένο ουρανό, Ερατώ 2011)

Την Τετάρτη 20 Μαρτίου 2024, στις 7.30 μμ, στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου στα Χανιά, θα πραγματοποιηθεί εκδήλωση - αφιέρωμα στην ποίηση και στο έργο συνολικά της Ελένης Μαρινάκη. Η εκδήλωση συνδιοργανώνεται από την Περιφέρεια Κρήτης - Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, τον Δήμο Χανίων, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων και τον Σύνδεσμο Φιλολόγων Νομού Χανίων, με αφορμή τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Ποίησης. Στην εκδήλωση θα συμμετάσχουν: Μιχάλης Βιρβιδάκης, ηθοποιός, σκηνοθέτης και θεατρικός συγγραφέας, Νεκταρία Μενδρινού, ποιήτρια και Δέσποινα Πολλαναγνωστάκη, ηθοποιός. Θα υπάρχει επίσης μουσική πλαισίωση από την Ομάδα passe-pARTout δράσεις μετά μουσικής και τον συντονισμό της όλης εκδήλωσης θα έχει η Σίτσα Κοτσιφάκη. 

Ανθέ και φούλι της αυγής
κι άσπρο περιστεράκι
μάτια μου μαύρα σαν φωτιά
και πύρινο δεντράκι
δε μου ΄δωσες να μυριστώ
τη μυρωδιά που έχεις
δε μ' έκαψες στις φλόγες σου
και τριγυρνώ στις ρούγες
[...]*

Σκάβει ο καιρός
μεγάλες τρύπες
άνυδρα ερωτήματα·
ρίχνει ζάρια
στην πλάτη μας.

Κανένας δεν κερδίζει.**

Χαίρομαι γι' αυτή την εκδήλωση αφιέρωμα στην Ελένη Μαρινάκη· η ποίησή της είναι μια ποίηση εσωτερική, αγαπητική, γεμάτη ευαισθησίες και σιωπές, μια ποίηση για την ύπαρξη, για τον χρόνο, για τις μνήμες, για τους ανθρώπους, για τον κοινό μας γενέθλιο τόπο. Κρίμα που δεν θα είμαι κι εγώ εκεί!

 

Σφίγγεις γροθιές τα χέρια σου
κάτι θα συγκρατούνε, λέω,από την ιστορία μας. ***

Θα σε βαφτίσω μνήμη.
Θα βάλω πάνω στο τραπέζι το ψωμί
το πιάτο με τον επιούσιο
και θα καθίσεις ύστερα
με τα μακριά σου δάχτυλα
κόβοντας κομματάκια τις στιγμές
[...]****

Σήμερα σκόρπιες λέξεις
ακροβατούν στη μνήμη μου.*****

 ---------------------------------------------------------

Σημείωση

* Από τους Δεκαπεντασύλλαβους, συλλογή Σε ξένο ουρανό.

** Απόσπασμα από το ποίημα «Τα ζάρια», συλλογή Σε ξένο ουρανό.

*** Στίχοι από το ποίημα «Κουκκίδες πράσινες», συλλογή Ο χρόνος τότε.

**** Οι πρώτοι στίχοι από το ποίημα «Από το παρελθόν», συλλογή Ο χρόνος τότε.

***** Οι δυο πρώτοι στίχοι από το ποίημα «Εξορία», συλλογή Ο χρόνος τότε.

Η πρώτη εικόνα είναι μέρος της αφίσας για την αυριανή εκδήλωση. Περισσότερες πληροφορίες εδώ.
Τα αποσπάσματα ποιημάτων που παρέθεσα προέρχονται από τις συλλογές, «Σε ξένο ουρανό» και «Ο χρόνος τότε». Όλες οι αναρτήσεις του ιστολογίου με ποιήματα της Ελένης Μαρινάκη από εδώ.

Μ' έναν χαρταετό κοιτάζω κατάματα τον ουρανό και του λέω...

Χαρταετοί, του Σπύρου Βασιλείου

Ότι μπόρεσα ν' αποχτήσω μια ζωή από πράξεις ορατές για όλους,
επομένως να κερδίσω την ίδια μου διαφάνεια, το χρωστώ σ’ ένα είδος
ειδικού θάρρους που μου 'δωκεν η Ποίηση: να γίνομαι άνεμος για
τον χαρταετό και χαρταετός για τον άνεμο, ακόμη και όταν ουρανός
δεν υπάρχει.
Δεν παίζω με τα λόγια. Μιλώ για την κίνηση που ανακαλύπτει κανείς
να σημειώνεται μέσα στη «στιγμή» όταν καταφέρει να την ανοίξει
και να της δώσει διάρκεια. Οπόταν, πραγματικά, και η Θλίψις γίνε-
ται Χάρις και η Χάρις Άγγελος· Η Ευτυχία Μοναχή και η Μοναχή
Ευτυχία

με λευκές, μακριές πτυχές πάνω από το κενό

ένα κενό γεμάτο σταγόνες πουλιών, αύρες βασιλικού και συριγμούς
υπόκωφου Παραδείσου.

Να γίνεται άνεμος για τον χαρταετό και χαρταετός για τον άνεμο έδωκεν η Ποίηση στον Οδυσσέα Ελύτη για ν' αποχτήσει μια ζωή από πράξεις ορατές για όλους. Είναι ένα από από τα φιλοσοφικά και λογοτεχνικά πιστεύω του όπως τα καταγράφει στον Μικρό Ναυτίλο (εδώ στο «Μυρίσαι το άριστον»* [Χ]).**

Πλασμένη για χαρταετός ήταν και η Μαρία Νεφέλη και αξίζει ν' ακούσουμε την Έλλη Λαμπέτη να το διαβάζει (και πόσο αλήθεια της ταιριάζει!):

Κι όμως ήμουν πλασμένη για χαρταετός.
Τα ύψη μου άρεσαν ακόμη και όταν
έμενα στο προσκέφαλο μου μπρούμυτα
τιμωρημένη
ώρες και ώρες.
Ένιωθα το δωμάτιο μου ανέβαινε
δεν ονειρευόμουν- ανέβαινε
φοβόμουνα και μου άρεσε.
Ήταν εκείνο που έβλεπα πως να το πω
κάτι σαν την «ανάμνηση τον μέλλοντος»
όλο δέντρα που έφευγαν βουνά πού αλλάζαν όψη
χωράφια γεωμετρικά με δασάκια σγουρά

[... (ακολουθεί ο Αντιφωνητής και συνεχίζει η Μαρία Νεφέλη)]

σαν εφηβαία – φοβόμουνα και μου άρεσε:
ν’ αγγίζω μόλις τα καμπαναριά
να τους χαϊδεύω τις καμπάνες σαν όρχεις και να χάνομαι...

Άνθρωποι μ' ελαφρές ομπρέλες περνούσανε λοξά
και μου χαμογελούσανε·
κάποτε μου χτυπούσανε στο τζάμι: «Δεσποινίς»
φοβόμουνα και μου άρεσε.
Ήταν οι «πάνω άνθρωποι» έτσι τους έλεγα
δεν ήταν σαν τους «κάτω»·
είχανε γενειάδες και πολλοί κρατούσανε στο χέρι μια γαρδένια·
μερικοί μισάνοιγαν την μπαλκονόπορτα
και μου ΄βαζαν αλλόκοτους δίκους στο πικάπ.
......................................................

Όμως, οι μέρες και οι μήνες τούτοι είναι δύσκολοι, ανέχεια, πείνα, πόλεμοι, σκοτωμοί, γενοκτονίες από τη μια, και φρεγάτες, F16 μαζί με κροκοδείλια δάκρυα και λόγια από την άλλη. Ας θυμηθούμε και τον χαρταετό του Παλαιστίνιου ποιητή Ρεφαάτ Αλαρίρ που σκοτώθηκε στις 7 Δεκεμβρίου 2023.

Αν πεθάνω,
πρέπει να ζήσεις
να πεις την ιστορία μου
να πουλήσεις τα υπάρχοντά μου
ν' αγοράσεις ένα κομμάτι πανί
και λίγο σπάγκο,
(άσπρο να τον κάνεις, με μακριά ουρά)
έτσι που ένα παιδί, κάπου στη Γάζα
καθώς κοιτάζει κατάματα τον ουρανό
περιμένοντας τον πατέρα του,
που χάθηκε μέσα σε μια λάμψη
-δίχως να τον αποχαιρετήσει,
ούτε τη σάρκα του, ούτε τον ίδιο-
να δει τον χαρταετό, τον χαρταετό μου,
αυτόν που έφτιαξες
να πετάει πάνω ψηλά
και να σκεφτεί για μια στιγμή
πως κάποιος άγγελος είναι εδώ
και φέρνει πίσω την αγάπη.

  Και ο Τόλης Νικηφόρου λέει πως μνήμη είναι***

ένας πολύχρωμος χαρταετός που υψώνεται
κι αστράφτει μαγικά πάνω απ’ τα κάστρα
με ήχους φυσαρμόνικας, με μακρινές φωνές
σχεδόν που αγγίζει κάποτε τον ουρανό
κι ύστερα χάνεται αργά μες στην ομίχλη
ύστερα στροβιλίζεται και πέφτει
πέφτει, σκαλώνει, σκίζεται
χάνει τα χρώματα και χάνει τα στολίδια του
πάνω στα αιχμηρά κλαδιά του χρόνου

αυτό είναι η μνήμη

ένα μοναχικό παιδί κάτω απ’ το δέντρο
βουβό και δακρυσμένο να κοιτάζει

Μ' έναν τέτοιο χαρταετό κοιτάζω κι εγώ κατάματα τον ουρανό και του λέω, με τα λόγια πάλι της Μαρίας Νεφέλης:

Στο λουτρό από δίπλα οι βρύσες ανοιχτές
μπρούμυτα στο προσκέφαλό μου
θωρούσα τις πηγές με το άσπιλο λευκό που με πιτσίλιζαν·
τι ωραία Θεέ μου τι ωραία
χάμου στο χώμα ποδοπατημένη
να κρατάω ακόμη μες στα μάτια μου
ένα τέτοιο μακρινό του παρελθόντος πένθος.

Καλή Ανάσταση, είπαμε;

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Σημειώσεις

* Μια συνοπτική ανάλυση γίνεται στην Ψηφιακή Αρχειοθήκη Πυξίς του ΚΕΓ. Δυστυχώς, για άλλη μια φορά διαπιστώνεται η μεγάλη έλλειψη από το βίαιο κλείσιμο του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου και η αδιαφορία της Πολιτείας για το σημαντικό ψηφιοποιημένο έργο που είχε αναρτηθεί στον ιστότοπό του· και οι δύο αναφορές στην παραπάνω πηγή δεν υπάρχουν πλέον. Εύγε μας!

** Η αντιγραφή των έργων του ποιητή έγινε από την έκδοση «Ποίηση» Οδυσσέας Ελύτης  (εκδ.  Ίκαρος, 2002). Ήταν πρωτοχρονιάτικο δώρο από την αγαπημένη φίλη Άννα Σκ., 27/12/2002).

*** Είναι το ποίημα «μοναχικό παιδί κάτω απ’ το δέντρο» και το αντέγραψα από το translatum.

Τελικά, είχαν καμήλες τα Χανιά;

Χανιά, 1974 (Πηγή: Χανιώτικα Νέα)

Έχω μια εικόνα από τα παιδικά ή νεανικά μου χρόνια, μια καμήλα να περιφέρεται στην πόλη μου, στα Χανιά. Σε παλαιότερη ανάρτηση είχα αναρωτηθεί αν υπήρχαν στην πραγματικότητα καμήλες στα Χανιά. Κατέγραψα τότε κάποιες αναφορές για έθιμα αποκριάτικα που χρησιμοποιούν την καμήλα ας πούμε ως καρνάβαλο, δεν είχα βρει όμως στοιχεία για πραγματική καμήλα, όπως θυμάμαι τον αρκουδιάρη που επίσης τριγύριζε στην πόλη.

Ένα πρόσφατο δημοσίευμα όμως στα Χανιώτικα Νέα στη στήλη Στο Αρχείο ζωντάνεψε την περιέργειά μου αν η μνήμη με απατά ή όχι, αν αυτή που θυμάμαι ήταν μια πραγματική καμήλα και όχι ένας καρνάβαλος. Η παραπάνω φωτογραφία επιβεβαιώνει ότι υπήρξε καμήλα στην πόλη. Συγκεκριμένα, έχει την παραπάνω φωτογραφία από άρθρο στο φύλλο της 24ης Μαρτίου του 1974, με λεζάντα: «Η φωτογραφία δεν είναι από έρηµο. Είναι στο λιµάνι των Χανίων όπου τώρα και µέρες κάνει τον περίπατό της… µιά πραγµατική καµήλα».

Χανιά, 1974 (Πηγή: Αγώνας την Κρήτης)

Ψάχνοντας στο Διαδίκτυο, ανακάλυψα ένα δημοσίευμα στο φύλλο 24/2/2018 του Αγώνα της Κρήτης με την παραπάνω φωτογραφία και τίτλο «Μια ιστορική φωτογραφία: Η καμήλα στο παλιό λιμάνι στα Χανιά». Η καμήλα ξεκουράζεται και ο μικρός απολαμβάνει. Ποιος ξέρει ποιο είναι το αφεντικό και πώς βρέθηκε κει πέρα... 

Χανιά, έξω από δημοτικό σχολείο, 1972 ή 1974

Η παραπάνω φωτογραφία δείχνει μια καμήλα να ποζάρει με τα παιδιά και τον δάσκαλό τους σε κάποιο δημοτικό σχολείο της πόλης. Ήταν το 8ο, το 9ο, το 3ο, το 4ο, το 5ο (το σχολείο μου μέχρι την Τετάρτη Δημοτικού), ποιος το ξέρει, σε όλα αυτά βρέθηκε. Αυτή κι άλλες μαζί βρίσκονται στη δημόσια ομάδα του Facebook «Χανιά Παλιές Φωτογραφίες» κι έχει ενδιαφέρον ο διάλογος που ακολουθεί. Η καμήλα δείχνει να είναι ίδια με την παραπάνω.

Ηράκλειο, περίπου 1897-1904 (Πηγή: Αρχείο Emile Destelle)

Όμως, καμήλες φαίνεται να υπήρχαν και στην υπόλοιπη Κρήτη.  Η παραπάνω φωτογραφία περιέχεται στο αρχείο του Γάλλου συνταγματάρχη Emile Destelle, και πρέπει να χρονολογείται στο διάστημα μεταξύ 1897 και 1904, τα χρόνια δηλαδή που ήταν διοικητής των Γάλλων πεζοναυτών στην Κρήτη. (Το αρχείο Destelle φυλάσσεται στην Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, όπως διαβάζουμε στο Εθνικό Ευρετήριο Αρχείων. (Για το ίδιο θέμα δημοσιεύεται φωτογραφία από το αρχείο Destelle σε διάφορα ιστολόγια, όπως στα Βολταράκια στην Κρήτη και e-prologos.gr).

Πάντως, καμήλες υπήρχαν σε όλη την Ελλάδα τα... παλιά και όχι πολύ παλιά χρόνια και χρησίμευαν για τη μεταφορά προϊόντων. Αντιγράφω από την προηγούμενη ανάρτηση ένα απόσπασμα άρθρου του Πέτρου Μανταίου στην Εφημερίδα των Συντακτών:

Γνώριζα (έχω υπόψη και σχετικές γκραβούρες) ότι η καμήλα, επί τουρκοκρατίας, αλλά και αργότερα, σε πολλά μέρη της ελεύθερης πλέον χώρας, στην Αθήνα για παράδειγμα ή στο Ναύπλιο, ήταν χρήσιμη στις μεταφορές, όσο και τα άλογα και τα μουλάρια, ιδίως στις ορεινές περιοχές. Ζώο δυνατό, παροιμιώδους υπομονής, αντοχής και λιτοδίαιτο, το συμπάθησαν οι αγωγιάτες και η λαογραφία, με εύρος εθίμων, μιμητικών και παραστατικών, «της καμήλας», Αποκριάς και Καθαρής Δευτέρας.

 Λίγες φωτογραφίες παρακάτω μαρτυρούν την ύπαρξη της καμήλας σε διάφορα μέρη της χώρας.

Καμήλες στην Άμφισσα γύρω στα 1920

Καμήλες στην Κομοτηνή γύρω στα 1900

Η χάρη τους φτάνει στον 17ο αιώνα, όπου γκραβούρες απεικονίζουν καμήλες να κόβουν βόλτα στη Λάρισσα.

Καμήλες στη Λάρισσα γύρω στα 1668

Αλλά και στα χωριά της δυτικής Θεσσαλονίκης, όπου οι κάτοικοι κατασκεύαζαν όπλα για τον οθωμανικό στρατό, εξέτρεφαν καμήλες για τη μεταφορά πολεμοφοδίων. (Για τη Θεσσαλονίκη, είναι σημαντικά τα στοιχεία που δίνονται σε σχετική έρευνα του ιστορικού της οικονομίας Ευάγγελου Χεκίμογλου).

 

Καμήλες στη Θεσσαλονίκη από τον 16ο αιώνα

Σταματώ εδώ, εξάλλου σκοπός μου δεν ήταν να κάνω μια ενδελεχή έρευνα συνολικά για τις καμήλες στην Ελλάδα (αν και θα είχε ενδιαφέρον), πάντως, τελικά, πρέπει να μην με απατά η μνήμη, πρέπει να ήταν αληθινή η καμήλα που είχα δει πριν από πολλά πολλά χρόνια στα Χανιά. Και τις συμπαθώ. Μια φορά, πριν από πολλά χρόνια, όταν βρέθηκα στην Κίνα και περπατήσαμε (μέρος από) το Σινικό Τείχος, δεν τόλμησα ν' ανεβώ σε καμήλα (που τις είχαν, βέβαια, κυρίως ως ατραξιόν τις καημένες). Και καλά έκανα νομίζω, τόσα περνάνε κι αυτές...

Οι Ελληνίδες μετανάστριες στην Αμερική: λίγες αναφορές από την Κόκκινη Αμερική του Κωστή Καρπόζηλου

Έως το φθινόπωρο του 1925 περίπου 400 Έλληνες εργάτες και 300 εργάτριες είχαν οργανωθεί στα τέσσερα κλαδικά Λόκαλ που συμμετείχαν στο Joint Board των εργατών γουναρικής.

  

Έτσι γράφει ο Κωστής Καρπόζηλος στην ενδελεχή μελέτη του για τους Έλληνες μετανάστες στις Ηνωμένες Πολιτείες από τις αρχές του εικοστού αιώνα μέχρι το 1950 με αντικείμενο την ιστορία της αμερικανικής Αριστεράς και τη συμμετοχή των μεταναστών σε πολιτικές και συνδικαλιστικές δραστηριότητες την περίοδο αυτή. Το βιβλίο έχει τίτλο Κόκκινη Αμερική: Έλληνες μετανάστες και το όραμα ενός Νέου Κόσμου 1900-1950 (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2017). Έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον και αξίζει να διαβαστεί όχι μόνο για τα ιστορικά στοιχεία που παραθέτει, με αναφορές σε πολλές αξιόπιστες πηγές και σε ύφος και γλώσσα προσιτά για κάθε αναγνώστη και αναγνώστρια, αλλά επίσης γιατί δίνει μια ευκαιρία να παρατηρήσουμε τις δυσκολίες και τις αντιφάσεις τόσο στην εγκαθίδρυση, κοινωνικοποίηση και «τακτοποίηση» των μεταναστών όσο και στη γέννηση και ανάπτυξη του  αριστερού και συνδικαλιστικού κινήματος στην Αμερική.

 

Εδώ δεν θα δώσω πληροφορίες για όλο το βιβλίο (που ελπίζω να κάνω σε άλλη ευκαιρία), αλλά μόνο θα κάνω αναφορά στη συμμετοχή των γυναικών μεταναστριών στο εργατικό κίνημα, ως μια μικρή αφιέρωση για τη σημερινή ημέρα της γυναίκας. Είναι αλήθεια ότι στο βιβλίο δεν περιέχονται πολλά στοιχεία γιατί ασφαλώς δεν υπάρχουν, και αυτά που υπάρχουν σε μεγάλο βαθμό αναφέρονται στην απασχόλησή των γυναικών στη γουναρική, αντικείμενο που έφεραν από την Ελλάδα οι μετανάστες (κυρίως από Καστοριά κτλ.) και το ανέπτυξαν με επιτυχία όπως φαίνεται. Μάλιστα, συνεχίζοντας την αναφορά στους εργάτες και τις εργάτριες της γουναρικής την επόμενη δεκαετία, ο συγγραφέας παρατηρεί ότι τον Οκτώβριο του 1937 το Λόκαλ 70, το συνδικαλιστικό όργανο υπό νέα ηγεσία, είχε περισσότερα μέλη από ποτέ, 1455 εργάτες και εργάτριες, και σημειώνει:

Η επέκτασή του [του Λόκαλ 70] στα εργολαβικά καταστήματα τροποποίησε, επίσης, τις έμφυλες δυναμικές, οι οποίες αντιστοιχούσαν στις διαφορετικές ειδικότητες στην παραγωγική διαδικασία. Οι νεαρές φινισίτριες αποτέλεσαν μία από τις δυναμικότερες ομάδες στο εσωτερικό του συνδικάτου. Ο ρόλος τους στην παραγωγή ήταν σημαντικός, καθώς ολοκλήρωναν την κατεργασία της γούνας προσθέτοντας, είτε με το χέρι είτε συνηθέστερα με μηχανή, υφάσματα, φόδρες και διακοσμητικά στοιχεία. Αποτελώντας το 52% των εγγεγραμμένων μελών, οι εργάτριες του Λόκαλ 70 αντιμετωπίστηκαν υπό το παραδοσιακό πρίσμα του κομμουνιστικού κινήματος της εποχής: η διαρκής εξύμνηση της παρουσίας τους στην πρωτοπορία των εργατικών αγώνων γινόταν μέσα από τη ρητή η υπόρρητη σύγκρισή τους με τους αρχετυπικούς πρωτοπόρους, που ήταν αποκλειστικά άντρες. Η εκλογή των τριών πρώτων εργατριών στη διοίκηση του Λόκαλ 70 με τον συνδυασμό της Προοδευτικής Ομάδας καταδεικνύει, από την άλλη, ότι το ερώτημα της αφανούς γυναικείας εργασίας, το οποίο στις συντηρητικές εκδοχές του εργατικού κινήματος απουσίαζε παντελώς, είχε διαφορετική βαρύτητα στα βιομηχανικά εργατικά σωματεία.

Μάλιστα, εδώ παραπέμπει και σε σχετικό άρθρο που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Εμπρός, στις 29 Ιουνίου 1937, με τίτλο «Ελληνίδες γουναροεργάτριαι απεργούν διά καλύτερους όρους» με υπογραφή «Προλετάριος».

 

Η αλήθεια είναι ότι στα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, οι μετανάστες ήταν κυρίως άντρες, ενώ οι γυναίκες έμεναν πίσω περιμένοντας το χαρτί που θα τους επιτρέψει να πάνε να συναντήσουν το αμερικάνικο όνειρο με τον άντρα τους που έφυγε πρώτος (ας θυμηθούμε την τραγική ιστορία του Πιτσιμπούργκου) ή  με τον άντρα που θα παντρευτούν κι ας μην τον γνωρίζουν (ας θυμηθούμε την εμβληματική ταινία Νύφες του Παντελή Βούλγαρη σε σενάριο της Ιωάννας Καρυστιάνη, αλλά το ίδιο περιεχόμενο έχει και η πρώτη φωτογραφία με Ελληνίδες μετανάστριες που φτάνουν στις ΗΠΑ το 1921 ως νύφες). 

 

Μετανάστριες διαδηλώνουν ενάντια στην παιδική εργασία (από το βιβλίο Καρπόζηλου)

 

Κάνοντας μια αναζήτηση στο Διαδίκτυο για σχετικές πηγές, βρίσκει κανείς πολλές πληροφορίες για τους Έλληνες μετανάστες και τις συνθήκες ζωής και εργασίας. Όπως σημειώνει ο Ελληνοαμερικανός δεύτερης γενιάς Mitcho S. Pappas στη διατριβή του με τίτλο "Greek immigrant in the United States since 1910" (University of Montana, 1950):

 

Ο Έλληνας μετανάστης δέχτηκε εκμετάλλευση και εξαπατήθηκε από αδίστακτους Αμερικανούς καπιταλιστές καθώς και από τους δικούς του ανθρώπους που είχαν αποκτήσει πλεονεκτική θέση στο νέο κόσμο.

 

Αριθμός Ελλήνων μεταναστών και Ελληνίδων μεταναστριών στις ΗΠΑ (Πηγή εδώ) 

  

Βρίσκονται επίσης πληροφορίες για την παρουσία ή απουσία των γυναικών, ότι π.χ. οι γυναίκες απασχολούνταν κυρίως σε οικιακές εργασίες, πλέξιμο κτλ. (J.P. Xenides, The Greeks in America, 1922) ή ότι υπήρχαν γυναίκες που διέπρεψαν στα γράμματα, στη δημοσιογραφία κτλ. αλλά ήταν αφανείς, ξεχασμένες (Theodora D. Patrona, The Forgotten Female Voices of the Greek Diaspora in the United States, 2015) κ.ά. Στο βιβλίο του ο Κωστής Καρπόζηλος δίνει στοιχεία για την επαγγελματική και συνδικαλιστική δραστηριοποίηση των γυναικών, όπως αναφέρθηκε ήδη παραπάνω, και μάλιστα στον τομέα της γούνας. Αναφερόμενος στη μεγάλη απεργία των γουνεργατών του 1925-1926 και στον ρόλο των κομμουνιστών που για πρώτη φορά ήρθαν σε επαφή με εκατοντάδες εργάτες και εργάτριες, σημειώνει:

Μια επιπλέον παράμετρος της εξέλιξης αυτής αφορούσε τη ριζοσπαστικοποίηση των γυναικών του κλάδου. Εκατοντάδες Ελληνίδες εργάτριες είχαν εγγραφεί στο συνδικάτο του 1925 και είχαν συμμετάσχει στις απεργιακές διεκδικήσεις του επόμενου διαστήματος. Η παρουσία τους αντανακλούσε τους έμφυλους καταμερισμούς στο εσωτερικό των εργαστηρίων, καθώς ορισμένα στάδια της παραγωγής, όπως το πέρασμα της φόδρας, ήταν συνδεδεμένα με τη γυναικεία εργασία. Παρά τη σημαντική τους παρουσία στο εσωτερικό του κλάδου παρέμεναν σε μεγάλο βαθμό αόρατες: οι σχετικές αναφορές στον μεταναστευτικό τύπο της περιόδου είναι μηδαμινές. Με τα δεδομένα αυτά , η υπογραφή της διακήρυξης της ελληνικής επιτροπής του Joint Board τον Φεβρουάριο του 1926 από 4 εργάτριες, σε σύνολο 12 υπογραφών, συνιστά τομή. Για πρώτη φορά η γυναικεία εργασία εμφανιζόταν ως ισοδύναμη της ανδρικής, ενώ η συνδικαλιστική οργάνωση των γυναικών αμφισβητούσε τη στερεότυπη αντίληψη ότι η εργασία των Ελληνίδων ήταν περιστασιακή ή συμπληρωματική στην ανδρική.  Την ίδια στιγμή, ο λόγος του συνδικάτου, όπως και τις κομμουνιστικής Αριστεράς, φανέρωνε όρια και αντιφάσεις. Ο «ανδρισμός», συνώνυμο της μαχητικότητας, της συνοχής και της αδιάλλακτης στάσης, ήταν το αδιαμφισβήτητο μέτρο με βάση το οποίο κρινόταν και εξυμνούνταν η παρουσία των εργατριών στην καθημερινότητα της απεργίας. Υπό την οπτική αυτή, η συνδικαλιστική οργάνωση των εργατριών του 1925-1926 αποτελεί ασφαλώς τομή, εντός της οποίας όμως υπήρχαν σημαντικές συνέχειες και αδράνειες.

Γενικότερο ενδιαφέρον έχει, πάντως, πηγαίνοντας προς την τελευταία δεκαετία που εξετάζει, δηλαδή έως το 1950,  η ανάλυση των αλλαγών που έρχονται και των επιδράσεών τους στην αμερικανική κοινωνία και πολιτική:

Οι μεταναστευτικές και εθνοτικές κοινότητες ανήκαν στους κερδισμένους της μεταπολεμικής εποχής . Τα υψηλά ημερομίσθια, η είσοδος των γυναικών στην παραγωγή, η σταθερότητα της εργασίας, τα επιδόματα και οι παροχές στους βετεράνους αφορούσαν, μεταξύ άλλων, και εκατομμύρια Αμερικανούς της πρώτης και κυρίως της δεύτερης μεταναστευτικής γενιάς. Τα στεγαστικά προγράμματα και η κοινωνική κινητικότητα σήμαιναν ότι πολλοί μπορούσαν να μετακομίσουν από τις παλιές εργατικές γειτονιές στα προάστια της τακτοποιημένης καθημερινότητας, κάτι που συνιστούσε αποφασιστικό βήμα προς την κοινωνική καταξίωση, την εξίσωση με τους γηγενείς και την εκπλήρωση του Αμερικανικού Ονείρου. [...] Υπήρχε, βέβαια, μία σοβαρή εξαίρεση στο σχήμα αυτό: η ταύτιση των εθνοτικών πληθυσμών με αντιαμερικανικές ιδεολογίες, δηλαδή τον κομμουνισμό. Σε αυτή την περίπτωση δεν είχαν θέση στο πολυπολιτισμικό μωσαϊκό το οποίο αντικαθιστούσε τις παλαιότερες θεωρίες της χοάνης που παρήγαγαν μία, ενιαία αμερικανική ταυτότητα.

Και ειδικά για τις κοινότητες των Ελληνοαμερικανών, ο Καρπόζηλος σημειώνει ότι:

 

«συνιστούσαν ένα καλό παράδειγμα για τον τρόπο με τον οποίο οι εξελίξεις στη χώρα καταγωγής συμβάδιζαν με τις κυρίαρχες αμερικανικές αξίες. [...] Η κοινωνική άνοδος, οι σπουδές της δεύτερης και της τρίτης μεταναστευτικής γενιάς, η διαρκής σύγκριση με τις συνθήκες στην Ελλάδα καθιστούσαν τους Ελληνοαμερικανούς επιτυχημένα παραδείγματα του αναγεννημένου Αμερικανικού Ονείρου»

 

και ότι

 

«οι μετανάστες του παρελθόντος και νυν πολίτες των Ηνωμένων Πολιτειών μετατρέπονταν σε διάμεσους, πρεσβευτές του ονείρου αυτού στην καθημαγμένη από τον πόλεμο Ευρώπη»

 

Τα παραπάνω είναι λίγα μόνο στοιχεία από το εξαιρετικό και πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Κωστή Καρπόζηλου. Δείχνουν, πάντως, ότι και οι Ελληνίδες μετανάστριες, είχαν παρουσία στο εργατικό κίνημα. Ήταν κι αυτές οι ανώνυμοι, αόρατοι άνθρωποι που «στράφηκαν προς την Αριστερά, αναζητώντας διέξοδο από τις περιοριστικές συνθήκες του παρόντος», όπως γράφει στην Εισαγωγή ο συγγραφέας. Διαβάζοντάς το, κάνουμε πολλές σκέψεις για την εξέλιξη των πραγμάτων και για το σήμερα, για σημερινές καταστάσεις, για συμπεριφορές και απόψεις που ακούγονται αβασάνιστα, και πολιτικές, όχι πάντα όπως θα έπρεπε...